Система последипломного медицинского образования в Армении: краткое сравнительное описание текущей ситуации

Система последипломного медицинского образования в Армении: краткое сравнительное описание текущей ситуации

Гоар А. Еримян
Национальный институт здравоохранения им. акад. С.Х. Авдалбекяна, Министерство здравоохранения, Ереван, Армения

АБСТРАКТ

Последипломное образование является неотъемлемой частью процесса становления врача. Положения о последипломном образовании врача в Армении закреплены законом и являются обязательными для самостоятельной профессиональной деятельности. Были проведены исследования и сравнительный анализ системы последипломного образования врачей в Армении и образовательных моделей в ряде развитых стран. В Республике Армения действует сложившаяся в Советской Армении модель последипломного медицинского образования, которая в независимой Армении претерпела определённые изменения. Вместо требования профессиональной квалификации на «рабочих местах» и краткосрочных курсах, закон установил обязательное требование последипломного профессионального образования. Это соответствовало трёхуровневой модели, предложенной Всемирной федерацией медицинского образования: базовое медицинское образование, последипломное образование и непрерывное профессиональное развитие. По данным исследования, существуют определённые принципиальные различия между компонентами систем последипломного медицинского образования в ведущих странах, которые были выделены и сопоставлены. Выделены 4 основных компонента: подбор специалистов, финансирование, образовательные программы, контроль качества, которые включают в себя принципиально разные подходы к планированию и реализации процессов. Проведённый анализ позволяет сгруппировать основные компоненты (отбор специалистов, финансирование, образовательные программы, контроль качества), которые принципиально различны и рассмотрение которых может вызвать качественные изменения в системе последипломного медицинского образования.
Ключевые слова: последипломное медицинское образование, кадры здравоохранения

DOI: 10.54235/27382737-2024.v4.1-30

---

ներածություն

Բժշ­կա­կան կադ­րային նե­րու­ժի ձևա­վո­րու­մը մեր օ­րե­րում սկս­վում է հա­մա­պա­տաս­խան բա­զային կր­թու­թյու­նից՝ բժշ­կա­կան բու­հում կամ մի­ջին մաս­նա­գի­տա­կան ու­սում­նա­կան հաս­տա­տու­թյուն­նե­րում, ո­րոշ դեպ­քե­րում նաև ոչ բժշ­կա­կան բու­հում (օ­րի­նակ՝ բարձ­րա­գույն կեն­սա­բա­նա­կան կր­թու­թյուն)։ Այ­նու­հետև մաս­նա­գի­տա­կան գործ­նա­կան հմ­տու­թյուն­նե­րի ու կա­րո­ղու­թյուն­նե­րի հա­մալր­ման հա­մար ա­վագ բու­ժաշ­խա­տող­նե­րը շա­րու­նա­կում են մաս­նա­գի­տա­նալ և ստա­նում են հա­մա­պա­տաս­խան հետ­բու­հա­կան կր­թու­թյուն։ Չնա­յած տար­բեր ե­րկր­նե­րում առ­կա բժշ­կա­կան կր­թու­թյան գոր­ծըն­թաց­նե­րի ը­նդ­հա­նուր կա­ռուց­ված­քային նմա­նու­թյուն­նե­րին՝ կան մի շարք բո­վան­դա­կային և սկզ­բուն­քային տար­բե­րու­թյուն­ներ, ո­րոնց ի­մա­ցու­թյունն ու հա­մե­մա­տա­կան վեր­լու­ծու­թյու­նը կա­րող է օգ­նել ը­նդ­հա­նուր գոր­ծըն­թա­ցի գնա­հատ­ման և հնա­րա­վոր բա­րե­փո­խում­նե­րի պլա­նա­վոր­ման հար­ցում։ Այս գոր­ծըն­թաց­նե­րի ու­սում­նա­սի­րու­թյու­նը կար­ևոր է նաև բու­ժաշ­խա­տող­նե­րի շար­ժու­նու­թյան ա­պա­հով­ման տե­սան­կյու­նից, քա­նի որ մի­ջազ­գային ստան­դարտ­նե­րին հնա­րա­վո­րինս մո­տեց­ված բժշ­կա­կան կր­թա­կան հա­մա­կար­գե­րի առ­կա­յու­թյու­նը ան­հա­մե­մատ դյու­րին է դարձ­նում տար­բեր ե­րկր­նե­րում բժշ­կա­կան կադ­րային նե­րու­ժի ին­տեգ­րու­մը։ Պետք է հաշ­վի առ­նել նաև աշ­խար­հում առ­կա բժշ­կա­կան կադ­րային նե­րու­ժի ա­ճող պա­հան­ջար­կը, ո­րն ը­ստ Ա­ռող­ջա­պա­հու­թյան հա­մաշ­խար­հային կազ­մա­կեր­պու­թյան (Ա­ՀԿ) կան­խա­տե­սում­նե­րի մինչև ٢٠٣٠թ. կա­ռա­ջաց­նի ա­ռող­ջա­պա­հա­կան նե­րու­ժի մոտ ١٠ մլն պա­կաս, ին­չը ևս բա­վա­կա­նին ար­դի­ա­կան է դարձ­նում այս վեր­լու­ծու­թյուն­նե­րը [١]:

Հա­յաս­տա­նում բժշ­կա­կան շր­ջա­նա­վարտ­նե­րի ու բու­ժաշ­խա­տող­նե­րի բաշխ­վա­ծու­թյան ա­ռա­վել ամ­բող­ջա­կան պատ­կե­րը ներ­կա­յաց­ված է գծա­պատ­կեր ١-ո­ւմ, ո­րից պարզ է դառ­նում, որ չնա­յած գրե­թե ո­ղջ նշ­ված ժա­մա­նա­կա­հատ­վա­ծում մի­ջին մաս­նա­գի­տա­կան հաս­տա­տու­թյուն­նե­րի շր­ջա­նա­վարտ­նե­րի թվա­քա­նա­կի գե­րա­կա­յու­թյա­նը բժշ­կա­կան բու­հե­րի շր­ջա­նա­վարտ­նե­րի թվա­քա­նա­կի նկատ­մամբ, այ­նո­ւա­մե­նայ­նիվ մի­ջին բու­ժանձ­նա­կազ­մի բաշխ­վա­ծու­թյան կո­րը գրե­թե ան­փո­փոխ է։ Բժշ­կա­կան բու­հե­րի շր­ջա­նա­վարտ­նե­րի թվա­քա­նա­կի տա­տա­նում­նե­րից ան­կախ բժիշկ­նե­րի բաշխ­վա­ծու­թյան կո­րը աճ­ման մի­տում է գրան­ցում [٢]:

­ Ի­ՐԱ­ՎԻ­ՃԱԿՆ ԱՇ­ԽԱՐ­ՀՈՒՄ

­Բարձ­րա­գույն բժշ­կա­կան կր­թու­թյան հա­վա­տար­մագր­ման խոր­հուր­դը (Accreditation Council for Graduate Medical Education, ACGME) և Կլի­նի­կա­կան մաս­նա­գի­տու­թյուն­նե­րի ա­մե­րի­կյան խոր­հուր­դը սահ­մա­նել են գոր­ծող բժշ­կի Վեց հիմ­նա­կան ի­րա­վա­սու­թյուն­նե­րը [٣], ո­րոնք ե­ն՝

• Հի­վան­դի խնամք և մի­ջամ­տու­թյուն­նե­րի կա­տար­ման հմ­տու­թյուն­ներ:
• Բժշ­կա­կան գի­տե­լիք­ներ:
• Պ­րակ­տի­կայի վրա հիմն­ված ու­սու­ցում և կա­տա­րե­լա­գոր­ծում:
• Մի­ջանձ­նային և հա­ղոր­դակց­ման հմ­տու­թյուն­ներ:
• Պ­րո­ֆե­սի­ո­նա­լիզմ:
• Հա­մա­կար­գե­րի վրա հիմն­ված պրակ­տի­կա:

Հենց այս հիմ­նա­կան կոմ­պե­տեն­տու­թյուն­ներն են դր­ված կլի­նի­կա­կան ռե­զի­դեն­տու­րայի ու­սում­նա­ռու­թյան կազ­մա­կերպ­ման, ի­րա­կա­նաց­ման և վե­րահսկ­ման գոր­ծըն­թաց­նե­րի հիմ­քում: Բժիշկ­նե­րի ու­սում­նա­ռու­թյան ըն­թաց­քում այս սկզ­բունք­նե­րով ու գա­ղա­փար­նե­րով են ա­ռաջ-
­նորդ­վում նաև կր­թա­կան գոր­ծըն­թա­ցի բո­լոր մաս­նա­կից­նե­րը՝ ռե­զի­դենտ­նե­րը, դա­սա­խոս­նե­րը, վար­չա­կան օ­ղակ­նե­րի ու վե­րահս­կող մար­մին­նե­րի ներ­կա­յա­ցու­ցիչ­նե­րը:­

ԱՄՆ-ո­ւմ, Մի­ա­ցյալ Թա­գա­վո­րու­թյու­նում, Գեր­մա­նի­ա­յում, Իս­պա­նի­ա­յում, Բել­գի­ա­յում և մի շարք այլ եվ­րո­պա­կան ե­րկր­նե­րում գո­յու­թյուն ու­նեն բու­ժաշ­խա­տող­նե­րի ո­րա­կի հա­մա­պա­տաս­խա­նու­թյան գնա­հատ­ման մե­խա­նիզմ­ներ, ո­րոնք թույլ են տա­լիս գնա­հա­տել բու­ժաշ­խա­տող­նե­րի գի­տե­լիք­նե­րի և հմ­տու­թյուն­նե­րի մա­կար­դակն ու դրանց հա­մա­պա­տաս­խա­նու­թյու­նը ե­րկ­րում ըն­դուն­ված և գոր­ծող ստան­դարտ­նե­րին [٤]:

Ռե­զի­դեն­տու­րայի մո­դելն ու­նի իր ա­ռանձ­նա­հատ­կու­թյուն­նե­րը թե՛ մաս­նա­գի­տու­թյուն­նե­րի ու են­թա­մաս­նա­գի­տու­թյուն­նե­րի, թե՛ ըն­դու­նե­լու­թյան, թե՛ ու­սում­նա­ռու­թյան տևո­ղու­թյան, թե՛ կր­թա­կան գոր­ծըն­թաց­նե­րի կազ­մա­կերպ­ման ու վե­րահս­կո­ղու­թյան բա­ղադ­րիչ­նե­րում: Հետ­բու­հա­կան կր­թա­կան ծրագ­րե­րի հիմ­նա­կան հատ­վա­ծը (core curriculum) մի­օ­րի­նա­կաց­ված է և պա­րու­նա­կում է ո­րո­շա­կի քա­նա­կու­թյամբ բժշ­կա­կան մի­ջամ­տու­թյուն­ներ (ի­նչ­պես նաև կլի­նի­կա­կան դեպ­քեր), ո­րոնք պետք է կա­տար­վեն յու­րա­քան­չյուր ռե­զի­դեն­տի կող­մից, և ա­ռանց դրանց ի­րա­կա­նաց­ման ռե­զի­դեն­տը չի կա­րող ան­ցնել ու­սում­նա­ռու­թյան հա­ջորդ փու­լին։ Կար­ևոր է նաև, որ այդ ի­րա­կա­նաց­վե­լիք մա­նի­պու­լյա­ցի­ա­նե­րի թվա­քա­նա­կը հա­մադ­րե­լի է ռե­զի­դենտ­նե­րի թվա­քա­նա­կի հետ, այ­սինքն՝ ե­րկ­րում կա­տար­վող մա­նի­պու­լյա­ցի­ա­նե­րի թի­վը հա­մադ­րե­լի է տվյալ մաս­նա­գի­տու­թյամբ ե­րկ­րում առ­կա մաս­նա­գետ­նե­րի և մաս­նա­գի­տա­ցող ռե­զի­դենտ­նե­րի թվա­քա­նա­կին։

Կր­թա­կան գոր­ծըն­թա­ցի վե­րահս­կո­ղու­թյու­նը ա­մե­նօ­րյա ու մշ­տա­կան բնույթ է կրում: Ռե­զի­դեն­տի կող­մից կա­տար­ված ցան­կա­ցած մի­ջամ­տու­թյուն գնա­հատ­վում է դրա հա­մար նա­խա­տես­ված սանդ­ղակ­նե­րով, և մշ­տա­պես առ­կա է հե­տա­դարձ կապ մաս­նա­գի­տա­ցող­նե­րի հետ: Ռե­զի­դենտն իր հեր­թին մշ­տա­պես գնա­հա­տում է իր ղե­կա­վա­րի ու ա­վագ ըն­կեր­նե­րի աշ­խա­տան­քը: Այս գնա­հատ­ման հա­մար կան մշակ­ված հար­ցա­թեր­թեր, ո­րոնք մշ­տա­պես լրաց­վում և վեր­լուծ­վում ե­ն։ Քա­նի որ ռե­զի­դեն­տու­րայի կր­թա­կան մո­դե­լում առ­կա է ու­սում­նա­ռու­թյան հի­ե­րար­խիկ կա­ռուց­վածք, այ­սինքն՝ ե­րկ­րորդ տար­վա ռե­զի­դեն­տը սո­վո­րեց­նում ու վե­րահս­կում է ա­ռա­ջին տար­վա ռե­զի­դեն­տի աշ­խա­տան­քը, եր­րորդ տար­վա­նը՝ ե­րկ­րոր­դի, և այդ­պես շա­րու­նակ, ո­ւս­տի մի­մյանց աշ­խա­տան­քի գնա­հա­տու­մը ևս կր­թա­կան գոր­ծըն­թա­ցի ո­րա­կի վե­րահս­կո­ղու­թյան կար­ևոր բա­ղադ­րիչ է: Այս աս­տի­ճա­նա­կա­նու­թյու­նը առ­կա է ոչ մի­այն ու­սում­նա­ռու­թյան գնա­հատ­ման, այլ նաև ան­մի­ջա­պես ու­սում­նա­ռու­թյան գոր­ծըն­թա­ցում։ Ե­րկ­րորդ տար­վա մաս­նա­գի­տա­ցող­նե­րը ոչ մի­այն վե­րահս­կում են նո­րեկ­նե­րին, այլև կիս­վում են նրանց հետ ի­րենց ստաց­ված գի­տե­լիք­նե­րով ու հմ­տու­թյուն­նե­րով։ Այս մե­խա­նիզ­մի առ­կա­յու­թյու­նը, հա­մա­ձայն Դեյ­լի ու­սուց­ման բուր­գի, թույլ է տա­լիս ա­պա­հո­վել ու­սում­նա­ռող­նե­րի շր­ջա­նում գի­տե­լիք­նե­րի ու հմ­տու­թյուն­նե­րի ٩٠٪ ամ­րապն­դու­մը։

Կր­թա­կան գոր­ծըն­թա­ցի ո­րա­կի վե­րահս­կո­ղու­թյան գոր­ծիք­նե­րը հնա­րա­վո­րինս չա­փե­լի են և հնա­րա­վո­րու­թյուն են ըն­ձե­ռում ոչ մի­այն գնա­հա­տել ռե­զի­դեն­տի ա­ռա­ջա­դի­մու­թյու­նը, այլ նաև ա­պա­հո­վել վեր­ջի­նիս հետ հե­տա­դարձ կապն ու նրա ակ­տիվ մաս­նակ­ցու­թյունն իր կր­թա­կան գոր­ծըն­թա­ցի կազ­մա­կերպ­մանն ու ի­րա­կա­նաց­մա­նը [٥]:

­Ի­ՐԱ­ՎԻ­ՃԱ­ԿԸ ՀԱՅԱՍ­ՏԱ­ՆՈՒՄ

­Հա­յաս­տա­նում բժշ­կի մաս­նա­գի­տաց­ման գոր­ծըն­թա­ցը, հա­մա­ձայն գոր­ծող ի­րա­վա­կան կար­գա­վո­րում­նե­րի, մեկ­նար­կում է հետ­բու­հա­կան կր­թու­թյուն ի­րա­կա­նաց­նող կր­թա­կան հաս­տա­տու­թյուն դի­մե­լիս։ ՀՀ-ո­ւմ հետ­բու­հա­կան կր­թու­թյան օ­րենսդ­րա­կան կար­գա­վո­րում­նե­րը սահ­ման­ված են և կար­գա­վոր­վում են ՀՀ Բարձ­րա­գույն և հետ­բու­հա­կան կր­թու­թյան մա­սին օ­րեն­քով և մի շարք են­թաօ­րենսդ­րա­կան ակ­տե­րով (կա­ռա­վա­րու­թյան ո­րո­շում­ներ, նա­խա­րա­րի հրա­ման­ներ) [٦]։ Հետ­բու­հա­կան բժշ­կա­կան կր­թու­թյուն ի­րա­կա­նաց­նող՝ պե­տու­թյան կող­մից լի­ա­զոր­ված հաս­տա­տու­թյուն­ներն են Եր­ևա­նի Մ.Հե­րա­ցու ան­վան պե­տա­կան բժշ­կա­կան հա­մալ­սա­րա­նը և Ա­կա­դե­մի­կոս Ս.Ավ­դալ­բե­կյա­նի ան­վան ա­ռող­ջա­պա­հու­թյան ազ­գային ի­նս­տի­տու­տը [٧]։ Հա­յաս­տա­նի տա­րած­քում գոր­ծող, պե­տու­թյան կող­մից հա­վա­տար­մագր­ված բարձ­րա­գույն բժշ­կա­կան ու­սում­նա­կան հաս­տա­տու­թյուն­նե­րի շր­ջա­նա­վարտ­նե­րը, հանձ­նե­լով ի­րենց ու­սում­նա­կան հաս­տա­տու­թյու­նում ա­վար­տա­կան քն­նու­թյու­նը և ստա­նա­լով պե­տա­կան նմու­շի դիպ­լոմ, ստա­նում են հետ­բու­հա­կան մաս­նա­գի­տա­ցում ան­ցնե­լու հնա­րա­վո­րու­թյուն։ Իր կազ­մա­կերպ­ման ըն­թա­ցա­կար­գով ա­ռանձ­նա­նում է պե­տա­կան նպա­տա­կային ֆի­նան­սա­վոր­մամբ կլի­նի­կա­կան օր­դի­նա­տու­րան, ո­րի հա­մար սահ­ման­ված տե­ղերն ը­ստ մաս­նա­գի­տա­կան ո­ւղ­ղու­թյուն­նե­րի հաս­տատ­վում են կա­ռա­վա­րու­թյան կող­մից։ Այս ծրագ­րի շա­հա­ռու­նե­րը չեն վճա­րում ի­րենց ու­սում­նա­ռու­թյան հա­մար, ստա­նում են կր­թա­թո­շակ և պար­տա­վոր­վում են ու­սում­նա­ռու­թյան ա­վար­տից հե­տո ու­ղեգր­վել որ­ևէ մարզ ٣ տա­րի այն­տեղ աշ­խա­տե­լու հա­մար։ Մնա­ցած դեպ­քե­րում չկան մաս­նա­գի­տա­ցող­նե­րի թվա­քա­նա­կի սահ­մա­նա­փա­կում­ներ, ին­չը իր ազ­դե­ցու­թյունն է ու­նե­նում պատ­րաստ­վող կադ­րե­րի ո­րա­կի վրա, քա­նի որ այ­նո­ւա­մե­նայ­նիվ յու­րա­քան­չյուր մաս­նա­գի­տու­թյամբ դեպ­քե­րի թվա­քա­նա­կը հան­րա­պե­տու­թյու­նում սահ­մա­նա­փակ է և կլի­նի­կա­կան օր­դի­նա­տոր­նե­րի թվա­քա­նա­կի ա­ճին զու­գըն­թաց նվա­զում է յու­րա­քան­չյու­րին բա­ժին ը­նկ­նող կլի­նի­կա­կան դեպ­քե­րի քա­նա­կը։ Հա­յաս­տա­նում բժիշկ­նե­րի գի­տե­լիք­նե­րի և հմ­տու­թյուն­նե­րի ո­րա­կի վե­րահսկ­ման կենտ­րո­նաց­ված հա­մա­կար­գե­րի բա­ցա­կա­յու­թյու­նը թույլ չի տա­լիս ա­պա­հո­վել բժշ­կա­կան բու­հե­րի շր­ջա­նա­վարտ­նե­րի գի­տե­լիք­նե­րի ու հմ­տու­թյուն­նե­րի ո­րա­կա­կան չա­փա­նիշ­նե­րի հա­մա­սե­ռու­թյուն։ Դրա­նից ել­նե­լով է­լ՝ եր­կու կր­թա­կան հաս­տա­տու­թյու­նում էլ հետ­բու­հա­կան մաս­նա­գի­տա­ցում ան­ցնե­լու հա­մար ան­հրա­ժեշտ է հաղ­թա­հա­րել ըն­դու­նե­լու­թյան քն­նու­թյուն­նե­րը (բա­ցա­ռու­թյամբ Ե­ՊԲՀ շր­ջա­նա­վարտ­նե­րի, ո­րոնք ի­րենց բու­հում կլի­նի­կա­կան օր­դի­նա­տու­րա դի­մե­լիս ըն­դուն­վում են ա­ռանց քն­նու­թյան՝ հիմք ըն­դու­նե­լով նույն բու­հի ա­վար­տա­կան քն­նու­թյուն­նե­րի ար­դյունք­նե­րը)։ Կր­թա­կան ստան­դարտ­նե­րի վե­րահսկ­ման գոր­ծիք­նե­րի ան­բա­վա­րա­րու­թյու­նը դժ­վա­րաց­նում է նաև տար­բեր բու­հե­րում բա­վա­րար ու հա­մա­սեռ կր­թա­կան մա­կար­դա­կի ա­պա­հո­վու­մը։ Կր­թու­թյան, գի­տու­թյան, մշա­կույ­թի և սպոր­տի նա­խա­րա­րու­թյու­նը նա­խա­ձեռ­նել է այդ ստան­դարտ­նե­րի ար­դի­ա­կա­նաց­ման ու ներդր­ման գոր­ծըն­թա­ցը։ Սրա նպա­տա­կը ոչ մի­այն կր­թա­կան ստան­դարտ­նե­րի ներդ­րումն է, այլև այդ կր­թա­կան ստան­դարտ­նե­րի վերջ­նար­դյունք­նե­րի հա­մա­պա­տաս­խա­նե­ցու­մը աշ­խա­տա­շու­կայի պա­հանջ­նե­րին։ Ներդր­ված ստան­դարտ­նե­րը թույլ կտան մշա­կել կր­թա­կան վերջ­նար­դյունք­նե­րի վրա հիմն­ված կր­թա­կան ծրագ­րեր, ին­չը կա­րող է նպաս­տել բժշ­կա­կան բու­հե­րի ու­սում­նա­կան ծրագ­րե­րի ստան­դար­տաց­մա­նը։ Սա­կայն բո­լոր նշ­ված գոր­ծըն­թաց­նե­րը բա­վա­կա­նին ժա­մա­նա­կա­տար են և դրանց ար­դյունք­նե­րը տե­սա­նե­լի կլի­նեն տա­րի­ներ ան­ց, ե­րբ այդ չա­փա­նիշ­նե­րին հա­մա­պա­տաս­խա­նող շր­ջա­նա­վարտ­նե­րը կհայտն­վեն աշ­խա­տա­շու­կա­յում։­

Այս պա­հին ըն­դու­նե­լու­թյան պատ­նե­շը հաղ­թա­հա­րե­լու դեպ­քում բժիշ­կը կա­րող է ան­ցնել հետ­բու­հա­կան մաս­նա­գի­տա­ցում նշ­ված հաս­տա­տու­թյուն­նե­րում։ Սա­կայն ըն­դու­նե­լու­թյու­նը և ու­սում­նա­ռու­թյու­նը դեռ չեն ե­րաշ­խա­վո­րում վերջ­նար­դյուն­քը, քա­նի որ եր­կու կր­թա­կան հաս­տա­տու­թյու­նում էլ կազ­մա­կերպ­վում են ըն­թա­ցիկ ա­տես­տա­վոր­ման քն­նու­թյուն­ներ, ո­րոնք չհանձ­նե­լու դեպ­քում կլի­նի­կա­կան օր­դի­նա­տո­րը չի կա­րող շա­րու­նա­կել իր ու­սու­մը։ Հետ­բու­հա­կան մաս­նա­գի­տա­ցումն ա­վար­տած բժիշ­կը ստա­նում է ի­նք­նու­րույն մաս­նա­գի­տա­կան գոր­ծու­նե­ու­թյուն ի­րա­կա­նաց­նե­լու ի­րա­վուն­քը հաս­տա­տող պե­տա­կան նմու­շի ա­վար­տա­կան փաս­տա­թուղ­թը։

ՔՆ­ՆԱՐ­ԿՈՒՄ

­Հետ­բու­հա­կան բժշ­կա­կան կր­թա­կան մո­դել­նե­րի հա­մե­մա­տու­թյուն­նե­րը կա­տար­վել ե­ն՝ հիմն­վե­լով այն­պի­սի հե­ղի­նա­կա­վոր կազ­մա­կեր­պու­թյուն­նե­րի հրա­պա­րա­կած փաս­տաթղ­թե­րի վրա, ի­նչ­պի­սիք են WFME-ն և ACGME-ն: Հա­մե­մա­տա­կան­ներ ան­ցկաց­նե­լիս հիմք են ըն­դուն­վել նաև այլ հե­տա­զո­տող­նե­րի մի քա­նի հրա­պա­րա­կում­ներ, ի­նչ­պես նաև մի շարք ե­րկր­նե­րում ըն­դուն­ված ստան­դարտ­ներ [٣,٤,٨,٩,١٠,١١]:­

Ա­ռանձ­նաց­վել են հիմ­նա­կան գոր­ծոն­նե­րը, ո­րոնց շուրջ կա­տար­վել են հա­մե­մա­տու­թյուն­նե­րը (Ա­ղյու­սակ ١)։ Սրանք այն գոր­ծոն­ներն են, ո­րոնք կա­րող են ան­մի­ջա­կան ներ­գոր­ծու­թյուն ու­նե­նալ հետ­բու­հա­կան կր­թա­կան գոր­ծըն­թա­ցի ո­րա­կի վրա։ Նշ­ված գոր­ծոն­նե­րը խմ­բա­վոր­վել են հետ­ևյալ կերպ. մաս­նա­գի­տա­ցող­նե­րի ը­նտ­րու­թյուն, կր­թա­կան ծրագ­րեր, ֆի­նան­սա­վո­րում, կր­թու­թյան ո­րա­կի վե­րահս­կում (Գ­ծա­պատ­կեր ٢)։ Այս գոր­ծոն­նե­րը խմ­բա­վոր­վել են նաև, ել­նե­լով այլ աշ­խա­տանք­նե­րի վեր­լու­ծու­թյուն­նե­րից, քա­նի որ սրանք այն հիմ­նա­կան ո­ւղ­ղու­թյուն­ներն են, որ­տեղ նկատ­վել են հիմ­նա­կան ու ա­ռանց­քային տար­բե­րու­թյուն­նե­րը Հա­յաս­տա­նում և այլ ե­րկր­նե­րում առ­կա հետ­բու­հա­կան բժշ­կա­կան կր­թա­կան գոր­ծող հա­մա­կար­գե­րի միջև։

­Հա­յաս­տա­նում հետ­բու­հա­կան մաս­նա­գի­տա­ցում ան­ցնող բժիշկ­նե­րի թվա­քա­նա­կի սահ­մա­նա­փա­կում­ներ չկան։ Ըն­դու­նե­լու­թյան շե­մը հաղ­թա­հա­րած բո­լոր դի­մորդ­նե­րը կա­րող են ան­ցնել կլի­նի­կա­կան օր­դի­նա­տու­րա վճա­րո­վի հի­մունք­նե­րով։ Ին­չը հա­մադ­րե­լի չէ Եվ­րո­պա­յում կամ Ա­ՄՆ-ո­ւմ առ­կա մաս­նա­գի­տաց­ման գոր­ծող հա­մա­կար­գե­րի հետ։ Ա­րև­մուտ­քում այս բա­ղադ­րի­չը ևս չա­փե­լի ու ստան­դար­տաց­ված է։ Կր­թա­կան ծրագ­րե­րով սահ­ման­ված է տվյալ մաս­նա­գի­տու­թյամբ գործ­նա­կան հմ­տու­թյուն­նե­րի թվա­քա­նա­կը, ո­րոնք ռե­զի­դեն­տը պի­տի կա­տա­րի իր ղե­կա­վա­րի հս­կո­ղու­թյամբ և ի­նք­նու­րույն. այդ հաշ­վար­կը հա­մադր­ված է նաև ե­րկ­րում առ­կա կլի­նի­կա­կան դեպ­քե­րի քա­նա­կի հետ, ի­նչ­պես նաև թա­փուր աշ­խա­տա­տե­ղե­րի թվա­քա­նա­կի հետ։ Այս­պի­սով, տվյալ եր­կիրն ու­նե­նում է այն­քան ռե­զի­դենտ, որ­քա­նին կա­րող է «ա­պա­հո­վել» կլի­նի­կա­կան դեպ­քե­րի այն քա­նա­կու­թյամբ, ո­րը թույլ կտա ու­նե­նալ սահ­ման­ված ստան­դարտ­նե­րին հա­մա­պա­տաս­խա­նող ո­րա­կյալ մաս­նա­գետ։ Բու­հե­րի շր­ջա­նա­վարտ­նե­րը ռե­զի­դեն­տու­րա ան­ցնե­լու հա­մար պետք է հաղ­թա­հա­րեն նաև կենտ­րո­նաց­ված ա­վար­տա­կան կամ լի­ցեն­զա­վոր­ման քն­նու­թյուն­նե­րը, ի­նչն ա­պա­հո­վում է ռե­զի­դենտ­նե­րի ո­րո­շա­կի հա­մա­սե­ռու­թյու­նը (հա­մա­պա­տաս­խան ա­կա­դե­մի­ա­կան գի­տե­լիք­նե­րի մա­կար­դակ) ։

Ի տար­բե­րու­թյուն մի շարք ե­րկր­նե­րի, Հա­յաս­տա­նում կլի­նի­կա­կան օր­դի­նա­տորն իր ու­սում­նա­ռու­թյան բա­զա հան­դի­սա­ցող կլի­նի­կայի աշ­խա­տա­կից չէ։ Մինչ­դեռ ռե­զի­դենտ­նե­րը հան­դի­սա­նում են ի­րենց հա­մալ­սա­րա­նա­կան կլի­նի­կայի աշ­խա­տա­կից և վար­ձատր­վում են ի­րենց ռե­զի­դեն­տու­րայի ըն­թաց­քում։ Բուժ­հաս­տա­տու­թյուն­նե­րը շա­հագրգռ­ված են ու­նե­նալ ռե­զի­դենտ­ներ, ո­րոնք ա­վե­լի քիչ վար­ձատ­րու­թյամբ կմա­տու­ցեն բժշ­կա­կան ծա­ռա­յու­թյուն­ներ։­

Այլ ե­րկր­նե­րում՝ ի տար­բե­րու­թյուն Հա­յաս­տա­նի, կր­թա­կան ծրագ­րե­րը ստան­դար­տաց­ված ու մի­օ­րի­նա­կաց­ված են և ա­ռա­վե­լա­պես հիմն­ված են հմ­տու­թյուն­նե­րի ու ի­րա­վա­սու­թյուն­նե­րի վրա (տե­սա­կան ու հե­տա­զո­տա­կան բա­ղադ­րիչ­նե­րը ևս սահ­ման­ված են և պար­տա­դիր)։ Այդ կր­թա­կան ծրա­գե­րի հա­մար հիմք են հան­դի­սա­նում սահ­ման­ված մաս­նա­գի­տա­կան բնու­թագ­րե­րը [١٢]: Ռե­զի­դեն­տի կլի­նի­կա­կան պար­տա­կա­նու­թյուն­նե­րը տա­րեց տա­րի ա­վե­լա­նում են իր հմ­տու­թյուն­նե­րի ա­ճին զու­գա­հեռ։ Հա­յաս­տա­նում գոր­ծող ի­րա­վա­կան կար­գա­վո­րում­նե­րին հա­մա­պա­տաս­խան կր­թա­կան ծրագ­րե­րը կազմ­վում ու հաս­տատ­վում են այդ կր­թա­կան ծրագ­րերն ի­րա­կա­նաց­նող հաս­տա­տու­թյուն­նե­րի կող­մից։ Սա­կայն այդ ծրագ­րե­րի վե­րա­նա­յու­մը դեռ չի ե­րաշ­խա­վո­րում դրանց ներդ­րու­մը և հետ­ևո­ղա­կան ի­րա­կա­նա­ցու­մը, ո­ւս­տի պա­կաս կար­ևոր չէ նաև ո­րա­կի վե­րահս­կող մար­մին­նե­րի պատ­շաճ աշ­խա­տան­քը։­

Ո­րա­կի վե­րահսկ­ման հա­մա­կար­գի առ­կա­յու­թյու­նը կր­թա­կան գոր­ծըն­թա­ցի կազ­մա­կերպ­ման ան­բա­ժա­նե­լի մասն է։ Ռե­զի­դենտ­նե­րի հա­մար այդ վե­րահս­կու­մը ա­մե­նօ­րյա բնույթ է կրում, քա­նի որ խիստ զար­գա­ցած է հե­տա­դարձ կա­պի հա­մա­կար­գը։ Ռե­զի­դենտ­ներն ու ի­րենց ղե­կա­վար­նե­րը փո­խա­դարձ գնա­հատ­ման հա­մա­կար­գի մի­ջո­ցով ա­պա­հո­վում են հե­տա­դարձ կա­պի ի­րենց շղ­թան, ո­րում ևս հնա­րա­վո­րինս շատ կի­րառ­վում են ստան­դարտ­ներ՝ ա­ռա­վե­լա­գույնս սուբյեկ­տի­վու­թյու­նը բա­ցա­ռե­լու հա­մար։ Ո­րա­կի վե­րահսկ­ման ներ­քին մե­խա­նիզմ­նե­րից բա­ցի գոր­ծում է նաև ար­տա­քին մե­խա­նիզմ. առ­կա է կր­թա­կան հաս­տա­տու­թյուն­նե­րից ան­կախ գոր­ծող հետ­բու­հա­կան բժշ­կա­կան կր­թու­թյան ո­րա­կը վե­րահս­կող մար­մին, ի­նչ­պես նաև տվյալ մաս­նա­գի­տա­կան ո­ւղ­ղու­թյամբ գոր­ծող բժշ­կա­կան խոր­հուրդ­ներ, ո­րոնք կր­թա­կան հաս­տա­տու­թյուն­նե­րից ան­կախ են և մշ­տա­դի­տար­կում են հետ­բու­հա­կան կր­թա­կան ո­ղջ գոր­ծըն­թա­ցը՝ պար­բե­րա­բար ի­րա­կա­նաց­նե­լով մշ­տա­դի­տար­կում: Բա­ցի դրա­նից, զար­գա­ցած մի շարք ե­րկր­նե­րում մշ­տա­դի­տարկ­վում է ա­ռող­ջա­պա­հա­կան աշ­խա­տա­շու­կա մուտք գոր­ծող և ար­դեն գոր­ծու­նե­ու­թյուն ծա­վա­լող բու­ժաշ­խա­տող­նե­րի կա­րո­ղու­թյուն­նե­րի հա­մա­պա­տաս­խա­նու­թյու­նը ե­րկ­րում ըն­դուն­ված չա­փա­նիշ­նե­րին՝ կենտ­րո­նաց­ված քն­նու­թյուն­նե­րի կամ այլ մե­խա­նիզմ­նե­րի կի­րառ­մամբ։

­ ԵԶ­ՐԱ­ԿԱ­ՑՈՒԹՅՈՒՆ

Հա­մե­մա­տա­կան վեր­լու­ծու­թյուն­նե­րը թույլ տվե­ցին պատ­կե­րա­ցում կազ­մել Հա­յաս­տա­նում գոր­ծող հետ­բու­հա­կան բժշ­կա­կան կր­թու­թյան մո­դե­լի ու մի­ջազ­գային չա­փա­նիշ­նե­րով ա­ռաջ­նորդ­վող կր­թա­կան մո­դել­նե­րի հիմ­նա­քա­րային տար­բե­րու­թյուն­նե­րի մա­սին։ Կար­ծում ե­նք այդ բա­ղադ­րիչ­նե­րի կազ­մա­կեր­պաի­րա­վա­կան կար­գա­վի­ճա­կի վե­րա­նա­յու­մը թույլ կտա ար­դի­ա­կա­նաց­նել գոր­ծող հա­մա­կար­գը։ Մաս­նա­վո­րա­պես.

­Մաս­նա­գի­տա­ցող­նե­րի թվա­քա­նա­կի վե­րահսկ­ման մե­խա­նիզմ­նե­րի ներդ­նումն ու գոր­ծար­կու­մը թույլ կտա ա­պա­հո­վել մի­ջամ­տու­թյուն­նե­րի նվա­զա­գույն թվա­քա­նա­կը, ո­րոնց կմաս­նակ­ցեն մաս­նա­գի­տա­ցող­նե­րը, ին­չը կն­պաս­տի մաս­նա­գի­տա­ցող­նե­րի շր­ջա­նում հմ­տու­թյուն­նե­րի հա­մա­չափ բաշխ­մանն ու նրանց կոմ­պե­տեն­տու­թյուն­նե­րի բարձ­րաց­մա­նը:

­Ֆի­նան­սա­վոր­ման մե­խա­նիզմ­նե­րի վե­րա­նա­յու­մը թույլ կտա վե­րա­նայել մաս­նա­գի­տա­ցող­նե­րի կար­գա­վի­ճակն ի­րենց կլի­նի­կա­կան բա­զա հան­դի­սա­ցող բժշ­կա­կան կազ­մա­կեր­պու­թյու­նում, ին­չը հնա­րա­վո­րու­թյուն կս­տեղ­ծի մաս­նա­գի­տա­ցող­նե­րի հա­մար ի­րենց աշ­խա­տան­քի ըն­թաց­քում վար­ձատր­վել, ի­սկ բուժ­հաս­տա­տու­թյուն­նե­րը կս­տա­նան օ­րի­նա­կան հնա­րա­վո­րու­թյուն վար­ձատ­րե­լու ի­րենց բա­զա­յում աշ­խա­տող կլի­նի­կա­կան օր­դի­նա­տոր­նե­րին։ Բա­ցի դրա­նից, ու­սում­նա­ռող­նե­րը ստիպ­ված չեն լի­նի հա­մա­տե­ղել ի­րենց կր­թու­թյունն այլ աշ­խա­տան­քի հետ (ին­չը բա­ցա­սա­բար է ան­դրա­դառ­նում նաև նրանց կյանք-աշ­խա­տանք հա­վա­սա­րակշ­ռու­թյան վրա), ի­րենց ո­ւս­ման վար­ձի կամ կե­ցու­թյան ծախ­սե­րը հո­գա­լու հա­մար։

Կր­թա­կան ծրագ­րե­րի մի­օ­րի­նա­կա­ցու­մը թույլ կտա սահ­մա­նել այն նվա­զա­գույն պա­հանջ­նե­րը, ո­րոնց պետք է հա­մա­պա­տաս­խա­նի հետ­բու­հա­կան բժշ­կա­կան կր­թու­թյուն ստա­ցած մաս­նա­գե­տը, ի­նչ­պես նաև ներ­դաշ­նա­կեց­նել դրանք ըն­դուն­ված մաս­նա­գի­տա­կան բնու­թագ­րե­րի և Հա­յաս­տա­նում ի­րա­կա­նաց­վող բժշ­կա­կան մի­ջամ­տու­թյուն­նե­րի ու կլի­նի­կա­կան դեպ­քե­րի թվա­քա­նակ­նե­րի հետ։

Ո­րա­կի վե­րահսկ­ման գոր­ծի­քա­կազ­մի ու գոր­ծըն­թա­ցի վե­րա­նա­յու­մը թույլ կտա ի­րա­կա­նաց­նել նա­խորդ կե­տե­րով նա­խա­տես­ված փո­փո­խու­թյուն­նե­րի դի­նա­միկ մշ­տա­դի­տար­կում ու ներդ­նում։

Գ­ՐԱ­ԿԱ­ՆՈՒԹՅԱՆ ՑԱՆԿ

1. World Health Organization. Health Workforce. Available at: https://www.who.int/health-topics/health-workforce#tab=tab_1. Accessed: 16 January 2024
2. «Ա­ռող­ջու­թյուն և ա­ռող­ջա­պա­հու­թյուն» վի­ճա­կագ­րա­կան տա­րե­գիրք, Կադ­րային նե­րուժ/ 2023։ Հա­սա­նե­լի է՝ https://nih.am/am/statistical_yearbooks/165/am։ Մուտք՝ 16 հուն­վա­րի, 2024
3. Accreditation council for graduate medical education. Milestones Guidebook for Residents and Fellows. Available at: https://www.acgme.org/globalassets/PDFs/Milestones/MilestonesGuidebookforResidentsFellows.pdf. Accessed: 10 January 2024
4. Kreutzberg A, Reichebner C, Maier C, Destrebecq F, Panteli D. Regulating the input: health professions. 2019
5. Accreditation Council for Graduate Medical Education. Milestones by specialty. Available at: https://www.acgme.org/milestones/milestones-by-specialty/. Accessed: 10 January 2024
6. ­Բարձ­րա­գույն և հետ­բու­հա­կան կր­թու­թյան մա­սին ՀՀ Օ­րենք։ Հա­սա­նե­լի է՝ https://www.arlis.am/documentview.aspx?docid=25820
7. ­Հա­յաս­տա­նի Հան­րա­պե­տու­թյան Կա­ռա­վա­րու­թյան ո­րո­շու­մը Հա­յաս­տա­նի Հան­րա­պե­տու­թյու­նում բժիշկ­նե­րի և պրո­վի­զոր­նե­րի հետ­դիպ­լո­մային մաս­նա­գի­տա­կան կր­թու­թյան հա­մա­կար­գի բա­րե­փոխ­ման մա­սին Հա­սա­նե­լի է՝ https://www.arlis.am/DocumentView.aspx?docid=5483
8. World Federation for Medical Education. Standards for Postgraduate Medical Education 2023. Available at: https://wfme.org/standards/pgme/. Accessed: 16 January 2024.
9. Aftab W, Khan M, Rego S, Chavan N, Rahman-Shepherd A, Sharma I, Wu S, Zeinali Z, Hasan R, Siddiqi S. Variations in regulations to control standards for training and licensing of physicians: a multi-country comparison. Hum Resour Health. 2021 Jul 23;19(1):91. doi: 10.1186/s12960-021-00629-5. PMID: 34301245; PMCID: PMC8299694.
10. General Medical Council. Standards, guidance and curricula. Available at: https://www.gmc-uk.org/education/standards-guidance-and-curricula. Accessed: 10 January 2024.
11. European Economic Community. Council Directive 75/363/EEC concerning the coordination of provisions laid down by law, regulation or adminitrative action in respect to activities of doctors. Off J Eur Communities. 1975;(L):167/14167/16.
12. European union of medical specialists. Competence based training and assessment. https://www.uems.eu/areas-of-expertise/postgraduate-training/competence-based-training-and-assessment

Գծապատկեր 1. Բժշկական կադրային ներուժի ձևավորման ու բաշխվածության ցուցանիշները Հայաստանում
Աղբյուր՝«Առողջություն և առողջապահություն» վիճակագրական տարեգիրք,

Ա­ղյու­սակ 1. Հետ­բու­հա­կան բժշ­կա­կան կր­թու­թյան բա­ղադ­րիչ­նե­րի հա­մե­մա­տա­կան­նե­րը

Գ­ծա­պատ­կեր 2. Բժշ­կա­կան հետ­բու­հա­կան կր­թու­թյան գոր­ծըն­թա­ցի բա­րե­լավ­ման են­թա­կա գոր­ծոն­նե­րը Հա­յաս­տա­նում